ازجمله آثار تاریخی جذابی که با ورود به شهر ابرکوه میتوان آن را مشاهده کرد، یخچالهای خشتی است. در این مقاله از یزدیوز به بررسی نحوه کار این یخچالها و تاریخچه آن میپردازیم.

در گذشته بزرگترین تولیدکننده یخ در ایران استان یزد بوده که شاید عجیب به نظر برسد زیرا یزد در منطقه‌ای کویری قرار گرفته و بسیاری با شنیدن نام یخ به یاد مناطق سردسیر میافتند. وجود یخچالهای طبیعی در این استان موجب شده که این استان به بزرگترین منبع تولید یخ تبدیل شود.

امروزه این یخچالها یکی از زیباترین جاذبه های گردشگری یزد محسوب میشود و افراد بسیاری برای دیدن این جاذبه طبیعی به شهر زیبای یزد سفر می‌کنند .

در گذشته یخ از جمله کالاهای گران قیمت محسوب می‌شده که همه افراد جامعه قادر به خرید آن نبوده و بیشتر قشرمرفه جامعه از یخ استفاده میکردند.
به سبب ارزش بالای یخ، یخچالها نیز در تصرف اشراف و افراد سرمایهدار بوده که برای اثبات این ادعا میتوان به عمارتهای افراد مرفه اشاره کرد که در کنارشان یخچالهایی وجود داشته است.

نوعی از یخهای زینتی نیز وجود داشته که تنها بزرگترین ثروتمندان میتوانستند از آن استفاده کنند. طرز ساخت این یخها به کمک دانه های انار با رنگ قرمز بوده که موجب ساخت یخهای زیبا و زینتی میشدند.

معرفی یخچال خشتی ابرکوه

قدمت یخچال خشتی ابرکوه به عهد قاجار برگشته و حتی برخی از آنها به روزهایی که جاده ابریشم رونق داشت برمیگردد. یخچال خشتی ابرکوه به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. ابرکوه دارای چهار یخچال خشتی است که در نقاط مختلفی از شهر قرار دارند.

این بناها معمولا در مالکیت اشراف بوده‌اند البته برخی از اوقات افراد نیکوکار یخچال خشتی میساختند و در اختیار عموم مردم قرار میدادند.
یخچالهای خشتی دارای ساختاری دایرهای شکل و یا مخروطی هستند. این بناها به صورت پلهای ساخته شده‌اند.

یخچالهای خشتی دارای ۴ بخش هستند که این بخشها شامل حوضبند، مخزن یخ، گنبد بزرگ روی انباره و دیوارهای سایه انداز است. مواد مورد استفاده در ساخت یخچال خشتی ابرکوه شامل سنگ، آهک، چوب، گل و خشت خام است.

در کنار این ۴ بخش اصلی، یخچالها به طور معمول از ۳ بخش فرعی نیز تشکیل میشدند که معمولترین این بخشها اتاق عرضه یخ بوده است. این اتاق دارای ترازوی بزرگی است که از سقف آویزان مانده و به کمک این ترازو یخ‌ها وزن می‌شده و به فروش میرسیده است. در گذشته حدود ۵۰ سانتیمتر از یخچالها را به کمک ملات، سنگ، ماسه وآهک میساختند و سپس از خشت و گل برای کامل کردن آنها استفاده میکردند.

در ساخت یخچالها، نوع مصالح به کار‌رفته و همچنین عایق کاری آن برای به وجود آمدن برودت و نگهداری یخها اهمیت بسیاری داشته و معماران زمان زیادی را صرف ساخت آن ها می‌کردند.

ارتفاع یخچال خشتی ابرکوه ۲۲ متری و محیطی در حدود۶۴ متر دارد . قطر دیوارههای این بنای تاریخی ۳ متر و عمق این مخزنها برابر با ۴ متر است.
درب ورودی اکثر مخزنها در قسمت شمالی یخچالها قرار دارد و در گذشته به کمک سطح شیبداری که به حوضچهها متصل است، می توانستند یخها را جا‌به‌جا کنند.همچنین گنبد این بناها باعث می شده که فضای درون یخچال‌ها خنکتر باقی بماند.

دلیل ارتفاع بالای یخچالها به دلایل علمی برمیگردد که چون گرما به سمت بالا میل دارد، یخچالها را بلند میساختند تا گرما از مخزن دور شود و مخزنهایی که درون آن یخ وجود داشته خنک بمانند. پله پله ساختن یخچالها نیز به دلیل کم کردن فشار وارده بر گنبد بوده است.

عملکرد یخچال خشتی ابرکوه چگونه است؟

این یخچالها از نظر کارکرد بسیار کاربردی بوده و در زمره انرژیهای ارزان و پاک قرار میگیرند که استفاده از آنها نیز از نظرحفظ محیط زیست بسیار مناسب است.
استفاده از یخچالهای طبیعی هم صرفه اقتصادی داشته و هم کمک بسیاری به پاک ماندن محیط زیست خواهد کرد. یخچالها در گذشته به دلیل کارکرد خاصی که داشتند نشانهای از تمدن به شمار می آمدند.

عملکرد یخچال خشتی به این صورت است که در روزهای زمستانی و سرد سال آب را درون جویهای کنار بنا میریختند. تا صبح این آب‌ها به یخ تبدیل می‌شدند و پس از آن با جدا کردن یخها آنها را درون چاله بزرگ یخچال نگه میداشتند.

پس از آن یک مقدار آب بر روی یخها میریختند تا آب در حین یخ زدن باعث شود باقی یخها به هم بچسبند. این کار را به قدری انجام میدادند که ارتفاع بیرون و داخل بنا با پر شدن یخها یکی شود سپس در یخچالها بسته میشد تا در روزهای گرم سال بتوانند از این یخها استفاده کنند.

یخچالها دارای ۲ در هستند، یکی از درها در قسمت شمالی قرار دارد که در روزهای زمستانی از آن استفاده میشود و دیگری در قسمت جنوبی قرار گرفته که برای استفاده در روزهای تابستان مناسب است.

زمانی که از درها استفاده نمیشده آنها را با خشت و گل میپوشاندند تا از ورود هوای گرم جلوگیری شود.
همچنین روزنه هایی در قسمت گنبدی شکل وجود داشته تا موجب تهویه هوا شود و از آب شدن یخها در روزهای گرم سال جلوگیری کنند.

یخچالها برای مناطق کویری اهمیت بسیاری داشتهاند زیرا میتوانستند کمبود آب این مناطق را به نوعی جبران کنند و در روزهای گرم تابستان منابع خوبی برای ذخیره آب باشند.
یخچالها به سبب استواری که داشتند هنوز هم در بسیاری از نقاط کشور وجود دارند و توریستهای بسیاری برای دیدن آنها به شهرهای مختلف سفر می‌کنند.

قدیمیترین یخچالهای موجود در استان یزد مربوط به دوران قاجار است که در شهرستانهای ابرکوه، مبید و صدوق قراردارند. یخچال خشتی ابرکوه از بزرگترین یخچالهای کشور است.